De zeven tradities in Marokkaans borduren

Marokkaans borduren kussen in wording in Fez - Handwerkwereld

Terwijl het meeste oorspronkelijke borduurwerk in veel landen van het platteland komt, is Marokkaans borduren een stedelijke aangelegenheid. En wellicht denkt u bij mooi, traditioneel borduurwerk aan de Balkan, India of China, u zult versteld staan van de verfijndheid en rijkdom van het Marokkaans borduren. Daarbij werd er onderscheid gemaakt in zeven verschillende stijlen. Zij zijn genoemd naar de steden waar deze beoefend werden. Werden, want terwijl een eeuw geleden in bijvoorbeeld Fez nog meer dan tweeduizend borduurateliers bestonden, is het traditionele Marokkaanse borduren nu zo goed als verdwenen.

Culturele oorsprong

Marokkaans-joodse trouwjurk - Handwerkwereld

Marokkaans-joodse trouwjurk.

De oorsprong van het Marokkaanse borduurwerk gaat waarschijnlijk terug tot de achtste eeuw. Zij vind haar invloed in twee culturele stromingen: enerzijds de verfijndere Spaans-Moorse invloed uit Andalusië (Spanje en Marokko waren bijna duizend jaar cultureel nauw met elkaar verbonden). Anderzijds de eenvoudiger en meer oorspronkelijke cultuur van de inheemse stammen in Noord-Afrika, zoals de Berbers. Gedurende de eeuwen ontwikkelde de Spaans-Moorse stijl tot de ‘officiële’ Marokkaanse kunst, maar wel sterk beïnvloed door de volkskunst van de Berberstammen. Deze Marokkaanse kunst is duidelijk een Arabisch / islamitische kunst, met een sterke voorkeur voor florale en geometrische motieven. Gedurende de eeuwen stond de borduurkunst daarnaast mede onder invloed van joodse vluchtelingen uit Spanje en Turkse en Kaukasische vrouwen die in Marokkaanse harems belandden.

Borduren van jongs af aan

Marokkaans borduren in Azemmour - Handwerkwereld

Borduren in Azemmour.

Het borduren werd traditioneel uitgevoerd door vrouwen uit de hogere en middenklasse in de Marokkaanse steden. Van zeer jong af leerden meisjes borduren en werkten vaak jarenlang aan hun uitzet. Denkt u daarbij aan beddengoed, gordijnen, kussens en kleding. Met borduren onderscheidde je je maatschappelijk. Vrouwen uit de hogere klasse versierden hun kleding met rijk borduurwerk en decoreerden hun huis met prachtig versierde kussen en gordijnen. Sinds de onafhankelijkheid van Frankrijk in 1956 werd de westerse invloed in interieur en kleding echter steeds groter. Het traditionele Marokkaans borduren verdween daardoor geleidelijk.

Meisjes leerden het borduren niet van hun moeder, zoals elders vaak het geval was, maar bij een ma’allemat. Dit is een ervaren borduurkunstenares. Deze ma’allemat bezochten de rijkere meisjes thuis om les te geven. Meisjes uit de lagere klassen kregen daarentegen les in de ateliers. Het onderwijs in borduren was vaak gratis, maar een deel van de werkstukken werd eigendom van de ma’allemat, die ze doorverkocht.

Techniek en materiaal

Alhoewel de kruissteek sporadisch in delen van een borduurwerk voorkomt, bestaat het meeste Marokkaanse borduurwerk uit een oneindige hoeveelheid hele fijne platsteekjes en soms rijgsteekjes. Meestal werd er geborduurd met zuiver zijde. Aangezien de waarde van borduurwerk vaak afhangt door het gewicht aan zijde, borduurde men soms zelfs met vier draden tegelijk. De zijde was meestal afkomstig uit India of Europa. Deze verfde men ter plaatse in gespecialiseerde ateliers met natuurlijke grondstoffen. Kleuren op aniline-basis gebruikte men minder, omdat deze sneller verbleekten bij wassen of blootstelling aan zonlicht.

Borduurwerk uit Fez detail - Marokkaans borduren - Handwerkwereld

Borduurwerk uit Fez (detail).

Meestal gebruikte men uit Europa geïmporteerde katoenen stof, vaak ook linnen en een enkele keer zijde. Gewoonlijk schetste men het patroon globaal direct op de stof, waarna de vlakken werden ingevuld met geometrische patronen in hele kleine platsteekjes. Dit laatste deed men uit het hoofd, dus zonder teltekeningen of iets dergelijks. De decoratie ontstond geleidelijk door de steekjes uit te tellen over twee tot vier weefseldraden. Wanneer u de foto’s bekijkt begrijpt u wel wat een ongelooflijke prestatie dat was.

Het werkstuk zette men in de regel aan drie kanten vast op een kussen. Vanaf de vierde kant werd het werk tijdens het borduren opgelicht. Alleen in Fez gebruikte men een borduurframe. Tegenwoordig ziet men ook wel dat men een borduurring gebruikt.

Regionale kenmerken

Wie het Marokkaans borduren bestudeert, maakt als het ware een reis langs de Marokkaanse steden. Deze hebben alle hun zeer specifieke, eigen borduurstijl. In totaal onderscheiden we zeven duidelijk verschillende borduurstijlen, die we hieronder zullen toelichten.

Ligging van de steden in Marokko - Handwerkwereld

Ligging van de steden in Marokko.

Tétouan

Joods gewaad uit Tetuan - Marokkaans borduren - Handwerkwereld

Joods gewaad uit Tetuan.

Deze plaats werd gesticht in het begin van de 14de eeuw. Na de val van het koninkrijk Granada in 1492 verplaatste de Spaans-Moorse cultuur zich vooral naar Tétouan, waardoor het de bijnaam van ‘Granada’s dochter’ kreeg. Deze cultuur werd later sterk beïnvloed door joodse en Turkse immigranten. De Andalusische vluchtelingen handhaafden in hun Marokkaans borduren de Spaans-Moorse tradities. Deze was zelf weer van Koptische en Oriëntaalse komaf. Een kleine gemeenschap van vluchtelingen uit Algiers bracht een Turks geïnspireerd borduurwerk met zich mee, die het borduurwerk van Tétouan eveneens beïnvloedde.

Kussenhoes uit Tetouan - Marokkaans borduren - Handwerkwereld

Kussenhoes uit Tétouan.

In Tétouan borduurde men over het algemeen op fijnere stoffen dan elders in Marokko, zoals fijn geweven linnen en zijde. Deze stoffen waren meestal ivoor- of zandkleurig, soms zacht- of goudgeel. Dit Marokkaans borduren is vrolijk en veelkleurig, waarbij de grotere designs in fellere kleuren wordt uitgevoerd en de secondaire elementen in zachtere tinten. Een uniek werkstuk voor Tétouan-borduurwerk is de tenchifa, een doek dat over een spiegel werd gehangen gedurende de wittebroodsweken. Dit was om het kwade oog af te weren.

Chechaouen

Borduurwerk uit Chechaouen Arid - Marokkaans borduren - Handwerkwereld

Borduurwerk uit Chechaouen: Arid.

Dit plaatsje, gesticht in 1471 gesticht, was van het begin af een toevluchtsoord van Andalusiërs. Dit is duidelijk te zien in de middeleeuwse kasba, de huizen en een wijk met de naam Rif-el-Andalous. De laatste instroom van vluchtelingen uit Andalusië vond begin 17de eeuw plaats en bestond uit Spaanse moslims en joden. De invloed is overduidelijk wanneer men Spaans-Moors borduurwerk in de musea van Madrid en Barcelona vergelijkt met dat uit Chechaouen.

Borduurwerk uit Chechaouen werd met name gebruikt voor de decoratie van interieurstoffen. Een veelvoorkomend stuk is een soort loper voor op een kastje, met een symmetrisch patroon. Meestal gebruikte men naturel of gebleekt linnen, later meer katoen. Dit borduurwerk doet aan tapisserie denken. De stof is geheel met vierkante vlakjes zijde bedekt. Het kleurengamma van de borduurzijde bleef beperkt tot groen, blauw, geel en rood. Soms vinden we stukken waar gouddraad in is verwerkt. Dit was het monopolie van de joodse bevolking van Chechaouen.

 

Stadsmuur van Fez - Handwerkwereld

Stadsmuur van Fez.

Fez

Borduurwerk uit de 19de eeuw uit Fez - Handwerkwereld

Borduurwerk uit de 19de eeuw uit Fez.

Deze van oorsprong hoofdzakelijk door Berbers bewoonde stad, gesticht in het jaar 809, kreeg in de negende en tiende eeuw een grote toeloop van vluchtelingen uit Andalusië en Tunesië. De stad beleefde een grote bloei in de dertiende eeuw. Die trok vele handelaren, kunstenaars en wetenschappers uit de wijde regio aan. Daarnaast had Fez de grootste joodse gemeenschap van Noord-Afrika, die harmonieus samenleefde met de islamitische bevolking.

Borduren in Fez - Marokkaans - Handwerkwereld

Borduren in Fez.

De meest voorkomende vorm van Fez-borduursel noemt men terz del ghorza (puntsteek), gebaseerd op een verticale, horizontale en diagonale rijgsteek. Daarnaast komen ook andere steken voor. Het Marokkaans borduren uit Fez wordt altijd uitgevoerd in één kleur zijde, meestal zwart, bruin of rood. Het werk maakt men op een laag borduurframe op ivoorkleurige of ongebleekte fijne katoen of linnen. Het is aftelbaar borduurwerk dat niet omkeerbaar is. Het borduurwerk wordt gebruikt om allerlei huishoudelijk linnen te decoreren: spreien, tafelkleden, kussens, gordijnen en kleding. Het borduursel is ongelooflijk gedetailleerd en de vervaardiging van een enkel stuk duurde soms jaren.

Borduurwerk uit Fez - Marokkaans borduren - Handwerkwereld

Uiterst gedetailleerd borduurwerk uit Fez.

Meknès

Borduurwerk uit Mèknes - Marokkaans borduren - Handwerkwereld

Borduurwerk uit Mèknes.

De plaats Meknès is meer dan duizend jaar oud en genoemd naar de Berberstam Meknassis. In het midden van de 14de eeuw vestigden zich een aantal Andalusische families zich in Meknès, voornamelijk afkomstig uit Cordoba en Sevilla. Zij hadden een belangrijke invloed op de handel en kunst in Meknès, onder andere op het gebied van mozaïek, houtbewerking en natuurlijk het borduurwerk.

Borduurwerk uit Meknès is technisch en uiterlijk vergelijkbaar met dat van Salé en Fez, de dichtstbijzijnde andere plaatsen. Terz meknassi (onomkeerbaar aftelbaar borduurwerk) maakt men met een groot aantal kleuren: rood, geel, oranje, groen, bruin, zwart en soms blauw. Het men borduurt op een uiterst fijne, roomkleurige mousseline. Echt aftelbaar borduurwerk op zulke fijne stof is niet mogelijk, dus de borduurster zal het moeten hebben van esthetisch inzicht en precisie. Opvallend is de invulling van grote vlakken met een ontelbaar aantal kleine stipjes in verschillende kleuren en regelmatige patronen.

Rabat

De hoofdstad van Marokko, Rabat, heeft in haar lange geschiedenis tijden van enorme rijkdom gekend, afgewisseld met betrekkelijke onbetekenendheid. In de 17de eeuw moedigde sultan Mulay Zaydan de als moedig en vechtlustig bekend staande Hornacheros uit de Spaanse provincie Badajos aan om zich in Rabat te vestigen. Zij verklaarden zich echter spoedig zelfstandig en werden de belangrijkste bevolkingsgroep in Rabat. Dit verklaart waarom de borduursters van deze stad hun techniek en inspiratie ontleenden aan hun Moorse voorouders en de Spaanse renaissance.

Geborduurd trouwgordijn uit Rabat detail - Handwerkwereld

Geborduurd trouwgordijn uit Rabat (detail).

Het borduurwerk van Rabat valt in twee groepen te onderscheiden. Enerzijds het monochrome borduurwerk, uitgevoerd in een robuuste kleur, zoals rood, donkerblauw en geel. Anderzijds de soort die uitgevoerd is in vele, contrasterende kleuren. Als ondergrond gebruikte men katoen of een witte of écrukleurige mousseline en soms zijde. Waar bij het hele oude borduurwerk uit Rabat uit de decoraties nog vaag een sterk gestileerde, menselijke vorm is af te leiden, baseerde men het latere borduurwerk puur op plantaardige motieven. De meest gebruikte steek is de satijnsteek.

Groot borduurwerk uit Rabat - Marokkaans borduren - Handwerkwereld

Groot borduurwerk uit Rabat.

Salé

Borduurwerk uit Salé - Marokkaans borduren - Handwerkwereld

Borduurwerk uit Salé.

Gesticht in de 12de eeuw en gelegen tegenover Rabat aan de monding van de Bou Regreg rivier, onderhield Salé nauwe handelscontacten met Venetië, Genua, Engeland en Nederland. De rijkdom van deze stad groeide verder met de komst van vluchtelingen uit Spanje in de 17de eeuw. De geschiedenis van de stad is terug te vinden in de diverse invloeden op het Salé borduurwerk.

Alhoewel het kleurgebruik in Salé borduurwerk overeenkomsten vertoont met dat van het nabijgelegen Rabat, is de techniek veel meer beïnvloed door dat van Chechaouen, met het gebruik van de rijgsteek, bouclé en kruissteek. Deurgordijnen werden in bouclé geborduurd, zodat het ontwerp aan beide zijden te zien was. Op bijvoorbeeld kussens gebruikte men juist onomkeerbare technieken . Ook in Salé vinden we zowel monochrome als veelkleurige motieven, maar dan in geometrische patronen, zoals vierkanten, diamanten, drie- en zeshoeken.

Azemmour

Van deze plaats aan de monding van een van Marokko’s grootste rivieren valt de oorsprong niet meer te traceren, maar het is waarschijnlijk dat Azemmour al in de tijd van Carthago bestond. Deze plaats behield enige tijd nauwe banden met Portugal. Er bestond lange tijd een rijke, joodse gemeenschap, die inmiddels verdwenen is, maar die wel belangrijke invloed had op het Marokkaans borduren van Azemmour.

Borduurwerk uit Azemmour - Marokkaans borduren - Handwerkwereld

Borduurwerk uit Azemmour.

Het borduurwerk van Azemmour is wezenlijk anders dan al het andere wat men in Marokko vindt. Men maakt gebruik van stroken écru linnen, tussen de 10 en 50 cm breed en gebruikt als wanddecoratie en voor de afwerking van gordijnen en matrassen. Traditioneel werd het gemaakt in rode en donkerblauwe zijde door joodse vrouwen. De ondergrond is geheel bedekt met borduursel, zodat het eigenlijke patroon wordt gevormd door de niet geborduurde delen van de stof. Zeer ongebruikelijk voor Marokkaans en islamitische kunst zijn de figuratieve ontwerpen, zoals vogels en andere dieren. Deze uitgespaarde patronen worden dan omlijnd met zwart. In sommige opzichten doet het denken aan 16de-eeuws borduurwerk uit Spanje en Italië.

Neergang en wedergeboorte

Geborduurde sloffen uit Marokko - Handwerkwereld

Geborduurde sloffen uit Marokko.

Terwijl borduurwerk vroeger een overheersend onderdeel van het Marokkaanse interieur was, is de laatste decennia de smaak dusdanig veranderd en verwesterd, dat men nog maar zelden een stuk borduurwerk in een Marokkaans huis zal tegenkomen. Ditzelfde geldt natuurlijk voor kleding. De rijk geborduurde traditionele kleding, met name van de rijkere bevolkingslaag, bestaat zo goed als niet meer. Daarnaast verving de borduurmachine het tijdrovende met de hand borduren.

Veel antiek Marokkaans borduurwerk heeft zijn weg gevonden naar Europese en Amerikaanse verzamelaars, zodat het in Marokko zeldzaam is geworden. Het goede nieuws is dat de belangstelling van verzamelaars en toeristen het traditioneel Marokkaans borduren weer commercieel interessant heeft gemaakt. Voor deze groep wordt in kleine ateliers tegenwoordig weer fraai, traditioneel borduurwerk gemaakt, maar de tijden dat in Fez meer dan tweeduizend borduurateliers floreerden zullen niet meer terugkeren.

Meer lezen

Moroccan Textile Embroidery door Isabelle Denamur
Les Broderies Marocaines door Jean-Pierre Bernes
Broderies Marocaines door Marie-france Vivier
The Fabric of Moroccan Life door Niloo Imami Paydar

Veelkleurig borduurwerk uit Chechaouen - Handwerkwereld

Veelkleurig borduurwerk uit Chechaouen.

 

 

Aantal keren gelezen: 32103.

Deel dit artikel
FacebooktwitterredditpinterestlinkedintumblrmailFacebooktwitterredditpinterestlinkedintumblrmailby feather

Een reactie

Geef een antwoord

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.